Plan amerykański czy inny

Podobnie jak w fotografii, również w ujęciu filmowym można zastosować różne rodzaje ujęć odpowiednich do tego, co chcemy o obiekcie powiedzieć obrazem. Oczywista różnica polega na tym, że fotografia jest obrazem statycznym, a film ruchomym. Można nawet powiedzieć, że ruchomym na różne sposoby, przemieszczać się bowiem może główny obiekt na zdjęciu, sama kamera rejestrująca, a również płaszczyzna ustawiania ostrości. Podział planów siłą rzeczy dotyczy głównie ujęć statycznych, chociaż możliwa jest zmiana planu w jednym ujęciu poprzez jazdę kamery albo jej obrót.

Jak zawsze na początku trzeba wiedzieć, co opowiadamy. Wybór planu decyduje tylko o tym, jak to zrobimy. I tu wkracza wiedza o jego rodzajach.

Zwykle wyróżnia się od 7 do 9 rodzajów planów filmowych. Poniżej przedstawiamy krótki opis każdego z nich wraz z sugerowanym zakresem ogniskowych używanego obiektywu. Z rodzajem kadru bowiem związana jest właśnie ogniskowa stosowanej optyki, która decyduje o kącie widzenia planu i głębi ostrości. Podane ogniskowe odnoszą się do optyki zaprojektowanej do sensora fotograficznego 24×35 mm. Proporcje kinowe zdecydowanie odbiegają od powierzchni całej klatki fotograficznej, co zmusza do bardziej „poziomego” myślenia o zapełnieniu obrazu, zwłaszcza w formacie 2,39:1

Plan totalny/daleki

Służy do pokazania krajobrazu, szerokiej perspektywy miejsca akcji. Można powiedzieć, że jedną krótką migawką zastępuje literackie opisy przyrody. Ujęcie dalekie mówi „tak to wygląda z daleka”. Bohater opowieści, jeśli w ogóle znajduje się w takim kadrze, jest małą częścią całości. Nie on jest tematem takiego ujęcia. Najczęściej znajdą tu zastosowanie wszelkie ultraszerokokątne obiektywy od 17 do 35 mm. Z drugiej strony można sobie też wyobrazić plan totalny zrobiony za pomocą superteleobiektywu. Ważniejsza dla funkcji jest wymowa ujęcia niż techniczny sposób jego realizacji.

Plan ogólny

Rodzaj również szerokiego ujęcia pokazującego miejsce akcji, jednak nie dla pokazania samego krajobrazu, ale w odniesieniu do filmowanej postaci, zwykle widocznej jako sylwetka. Określa w ten sposób miejsce bohatera wobec otoczenia. Najlepsze ogniskowe do tego rodzaju ujęcia to zakres od 24 do 35 mm. Pewnym wyjątkiem są ujęcia realizowane obiektywem typu rybie oko, jak psychodeliczne wizje w filmie Twarze na sprzedaż Johna Frankenheimera z 1966 roku (tytuł oryginalny: Seconds) czy widok przez wizjer w drzwiach lub plan symulujący widok z ukrytej kamerki, jak w obrazie Truman Show. Tak również „widzi” oko komputera Hal w 2001: Odysei kosmicznej. Jednym z rzadkich przykładów częstego użycia ultraszerokiej optyki do większości narracji w jednym filmie jest kostiumowa Faworyta z 2018 roku, co jest jednak wyraźnym i konsekwentnym zabiegiem dotyczącym nastroju całego filmu.

Plan pełny

Część planu ogólnego, w którym mieści się cała sylwetka ludzka. Realizowany najczęściej za pomocą standardowych ogniskowych mieszczących się w zakresie 40 do 58 mm. Dobrze widoczne są detale tła. Sposób filmowania popularny w początkach kina – w kinie niemym.

Plan amerykański

Rodzaj planu filmowego, w którym postać ludzka jest pokazana od kolan w górę z pozostawieniem nieco przestrzeni nad głową. Częsty w scenach dialogowych, jako że łatwo pokazać relacje pomiędzy dwiema rozmawiającymi osobami w jednym ujęciu z dodatkową rejestracją tego, co dzieje się w ich najbliższym otoczeniu i gestykulacji postaci. Stosowane ogniskowe podobne jak w planie pełnym z nieco bliższego dystansu lub ogniskowe zbliżone do portretowych 85 mm. Taki zakres ogniskowych eliminuje zniekształcenia linearne optyki i jest bardzo zbliżony do tego, jak widzi świat ludzkie oko.

Plan średni

Ciaśniejsza wersja planu amerykańskiego – z postacią ludzką pokazaną mniej więcej od pasa w górę. Ten plan kładzie większy nacisk na mimikę niż amerykański, bardziej widoczna jest gestykulacja. Niektórzy określają ten rodzaj planu filmowego „od miejsca nad głową do końca ręki wyciągniętej w dół”. Najwygodniejsze ogniskowe do jego realizacji to portretowy zakres 70–105 mm.

Plan bliski (półzbliżenie)

W półzbliżeniu w obrazie dominują postacie ludzkie. Przy szerzej otwartej przysłonie dalsze tło przestaje być nawet wyraźne. Kadr obejmuje samo popiersie osoby. Można w ten sposób pokazać do trzech osób naraz. Klasycznie używany przy realizacji dialogów, gdy pokazuje się naprzemiennie mówiące postacie, które z podobnych lekkich kątów można filmować równocześnie w trakcie kręcenia sceny. Ogniskowe dłuższe portretowe: 85–150 mm.

Zbliżenie/wielki plan

Tła nie widać prawie w ogóle, ponieważ jest zasłonięte przez twarz lub inny obiekt, który zajmuje większą lub całą część kadru. Taki plan umożliwia dokładne obserwowanie detali lub mimiki. Służy pokazaniu emocji bohatera. Użyjemy do tego dłuższych ogniskowych z nieco dalszej odległości zdjęciowej lub obiektywów makro powyżej 90 mm.

Detal/wielkie zbliżenie

To szczególna forma zbliżenia, pokazuje szczegół ciała lub jakiś detal istotny dla akcji, który wypełnia niemal cały kadr. Uważa się ten plan za pozwalający maksymalnie skupić uwagę widza. Służy zazwyczaj zwiększeniu napięcia emocjonalnego. Możemy użyć zarówno obiektywu makro, jak i każdej innej ogniskowej, jeśli zachowanie proporcji detalu nie gra dużej roli. Przykładowo: zwykły męski but możemy sfilmować we właściwych proporcjach obiektywem makro 60 mm lub też w przerysowanej perspektywie ultraszerokim obiektywem (np. 17 mm) czy też specjalną optyką z pokłonem i przesuwem osi optycznej (tilt/shift) do wydobycia większej lub mniejszej niż klasyczna głębi ostrości. Sam wybór jednak zmienia porcję ładunku emocjonalnego danego ujęcia.

Makrodetal

Ukazanie detalu, który zasadniczo nie jest do spostrzeżenia gołym okiem. Z takich ujęć składać się będzie film przyrodniczy o życiu mrówek lub termitów. Służyć do tego może każdy obiektyw do makrofotografii (czyli ostrzący z bliskich dystansów), zwykle w zakresie ogniskowych 60–200 mm, najczęściej ustawiony na najbliższą odległość ogniskowania. Zdarza się również zastosowanie systemu mieszków do makrofotografii czy wręcz mikroskopu.

Opanowanie używania planów statycznych daje nam swobodę sprawnego opowiadania obrazem każdej historii. Aby dodać do opowieści dynamikę, potrzebna jest umiejętność posługiwania się ruchem: kamery, aktora, światła, płaszczyzny ogniskowej.

O tym opowiemy niedługo.