Pionierzy fotografii. Jacob Riis: Jak duński stolarz został amerykańskim fotoreporterem

Jacob Riis
(ur. 1849 w Ribe, Dania – zm. 1914, Barre, Massachusetts, USA)

Stolarz ze złamanym sercem

Jacob (Jakob) Riis, amerykański działacz społeczny i pionier fotografii dokumentalnej, urodził się w Danii, jako trzeci z piętnaściorga rodzeństwa. Języka angielskiego nauczył się za sprawą ojca nauczyciela, a doskonalił na lekturach Charlesa Dickensa i Jamesa Fenimore’a Coopera. Mimo aspiracji ojca, który życzył mu kariery literackiej, młody Riis chciał być stolarzem. Ani syn, ani ojciec nie przypuszczali jednak, że koleje losu Jacoba przyćmią fabułę niejednej XIX-wiecznej powieści. Zgodnie ze swym marzeniem terminował w Kopenhadze jako stolarz. Po powrocie do rodzinnego miasteczka, rozczarowany brakiem perspektyw i głębokim zawodem miłosnym, zdecydował się na emigrację do Stanów Zjednoczonych. Jako jedyny dobytek miał przy sobie czterdzieści dolarów zebranych przez przyjaciół, dwa listy polecające i złoty medalion z puklem włosów Elisabeth, która złamała mu serce. Miał wtedy 21 lat.

Zaglądając śmierci w oczy

Wiosną 1870 roku Riis dotarł do Nowego Jorku, który musiał zrobić na nim przytłaczające wrażenie, skoro za połowę majątku młodzieniec nabył rewolwer mający go chronić przed drapieżnikami – zwłaszcza tymi dwunożnymi! W tym czasie intensywnej urbanizacji połączonej z falami imigracji jedna mila kwadratowa na Lower East Side stanowiła najgęściej zaludnione miejsce na ziemi. Mimo swojej przedsiębiorczości i pracowitości młody emigrant szybko został bez środków do życia. Chwytał się rozmaitych zajęć – od stolarki po pracę w kopalni. Próbował zaciągnąć się do armii i powrócić do Europy na front toczącej się wówczas wojny francusko-pruskiej. Bezskutecznie. Jesienią znalazł się w takiej nędzy, że koczował na ulicy, pożywienia szukał na śmietnikach, a za jedynego towarzysza miał psa przybłędę. Czarę goryczy przepełniła kradzież medalionu z puklem włosów ukochanej. Kiedy zrozpaczony Riis poskarżył się sierżantowi policji, ten wyrzucił go na bruk i zatłukł na śmierć towarzyszącego mu psa. Nieszczęśnik postanowił opuścić przeklęty Nowy Jork, płacąc za bilet na prom jedwabną chusteczką – jedyną cenną rzeczą, która mu pozostała – i jakimś cudem dotarł do duńskiego konsula w Filadelfii. Ten zaopiekował się rodakiem, nakarmił go, ubrał przyzwoicie i zapewnił drugi, tym razem lepszy start. Łatwo sobie jednak wyobrazić, że przeżycia tych kilku miesięcy wywarły na młodym emigrancie niezatarty wpływ i uzasadniają jego wrażliwość na cudze nieszczęście, której później dał liczne dowody.

Historia kołem się toczy

Dalsze koleje losu Riisa nie straciły bynajmniej swego powieściowego charakteru. Początkowo parał się stolarką i handlem, dzięki czemu zyskał nawet pewną niezależność finansową, ale na skutek nieuczciwości kontrahentów znów popadł w biedę i ciężko się rozchorował. Na domiar złego dowiedział się o zaręczynach ukochanej Elisabeth. Mimo to nie uległ rozpaczy i pokonał chorobę, a po powrocie do Nowego Jorku zaczął się rozglądać za pracą w redakcjach tamtejszych gazet. Szybko zyskał renomę jako reportażysta, a gdy gazeta, w której został redaktorem, upadła na skutek zawirowań politycznych, był w stanie ją wykupić za swoje oszczędności. Jednocześnie kolejny list z domu przyniósł mu niespodziewane wieści: zmarła ciotka Riisa i jego dwóch starszych braci, a także narzeczony Elisabeth. Nie zastanawiając się długo, Jacob napisał do niej, ponawiając propozycję oświadczyn, które kiedyś odrzuciła. Tym razem został przyjęty. Gdy odsprzedał gazetę za pięciokrotnie wyższą sumę, niż za nią zapłacił, i wsiadł na statek do Danii, był bogatym człowiekiem. Po ślubie nowożeńcy zamieszkali w Nowym Jorku. Riis nadal pracował jako wolny strzelec, dopóki w 1877 roku nie znalazł zatrudnienia jako reporter policyjny. Miał odwagę docierać do takich miejsc, do których nie trafił żaden dziennikarz. Pisał wstrząsające reportaże ze slumsów, zamieszkiwanych przez emigrantów, którzy stanowili połowę mieszkańców Nowego Jorku, a jego dramatyczny, miejscami wręcz melodramatyczny styl nie pozostawiał czytelnika obojętnym.