Pionierzy fotografii. August Sander: Metodyczny mistrz portretu socjologicznego

August Sander
(ur. 1876, Herdorf, Niemcy – zm. 1964, Kolonia, Niemcy)

Z kopalni do studia fotograficznego

August Sander urodził się w niemieckim miasteczku Herdorf, nieopodal Westerwaldu, w przepięknej otoczonej lasami kotlinie na granicy Palatynatu i Nadrenii Północnej-Westfalii. Był synem cieśli kopalnianego, jednym z siedmiorga dzieci. Po ojcu odziedziczył talent plastyczny (jako dorosły wspominał, że tata pięknie rysował), ale z początku zdawało się, że pójdzie w jego ślady i będzie przez resztę życia pracował w miejscowej kopalni rud żelaza. Po ukończeniu szkoły podstawowej chłopiec rzeczywiście trafił do pracy w kopalni, ale nie zagrzał w niej miejsca. Wszystko za sprawą pewnego fotografa, który dostał zlecenie sfotografowania terenów kopalni, a młody August miał być jego przewodnikiem. Spojrzenie na świat za pośrednictwem aparatu wywróciło życie Sandera do góry nogami i świeżo upieczony górnik postanowił zostać fotografem. Swoje marzenie szybko zaczął wcielać w życie. Dwa lata później, dzięki hojności wuja, mógł się pochwalić pierwszym aparatem. Swoje pierwsze studio fotograficzne zbudował w szopie obok domu rodzinnego. Dzisiaj tereny dawnej, nieczynnej już kopalni, w której pracował Sander, można swobodnie odwiedzić. Od kilku lat kwitnie tam polonijny ośrodek spotkań Concordia, prowadzony przez polskie siostry zakonne.

Ludzie XX wieku

Na podstawie przedmowy do wystawy z 1927 roku i albumu z 1929 roku można ustalić, że Sander zamierzał sportretować społeczeństwo niemieckie w podziale na siedem różnych grup według stanów: chłopi, robotnicy, rzemieślnicy, duchowieństwo, wojskowi, inteligencja, przedstawiciele wolnych zawodów. Każdy z cykli miał obejmować 45 portfolio. Przystępując do swojego wieloletniego i wieloetapowego projektu, począwszy od 1910 roku, Sander przyjął pewne formalne założenia, celem zapewnienia spójności zdjęciom bardzo różnorodnych modeli. Podstawowa zasada to praca w świetle dziennym i w naturalnym otoczeniu danej osoby. Fotograf używa szerokich planów, unika ujęć z góry lub z dołu, za to często robi zdjęcia całych postaci. Jego prace są głęboko przemyślane, zaplanowane i uważnie skomponowane, próżno doszukiwać się w nich elementu przypadku. Warto dodać, że większość prac Sandera z cyklu Ludzie XX wieku istnieje tylko w jednym negatywie. A to oznacza, że autor musiał być pewny nie tylko swojej biegłości warsztatowej, ale również rezultatu współpracy z fotografowaną osobą. Nie stosował retuszu, nie upiększał, nie manipulował zdjęciami w jakikolwiek sposób.

Zakazane oblicze czasu

W 1931 roku Sander, jako popularny fotograf, prowadził serię konferencji radiowych poświęconych esencji i przyszłości fotografii, ale po dojściu Hitlera do władzy jego sytuacja gwałtownie się pogorszyła. W licznych źródłach można wyczytać, że naturalistyczne portrety przedstawicieli społeczeństwa niemieckiego nie przypadły do gustu nazistom, jako za mało „aryjskie” i niedopasowane do obowiązującego wzorca „czystej rasy”. Niełaska Sandera miała jednak również mocny podtekst polityczny, nie tylko estetyczny. Jego najstarszy syn Erich należał do wrogiej Hitlerowi Socjaldemokratycznej Partii Niemiec, która została zdelegalizowana w 1933 roku, a on sam trafił do więzienia na kolejnych dziesięć lat. Tymczasem już w 1934 roku album Oblicze czasu wycofano z rynku, klisze drukarskie polecono zniszczyć, a autorowi zabroniono kontynuować projekt. Przez kolejną dekadę Sander fotografował głównie krajobrazy i architekturę, chociaż zdarzało mu się portretować niemieckich żołnierzy i członków NSDAP.

W latach 1942–1943, uciekając przed bombardowaniami Kolonii, Sanderowie przeprowadzają się do małej wioski w Westerwaldzie. Studio w Kolonii ulega zniszczeniu, ale udaje się ocalić sporą część archiwów. W 1944 roku Erich Sander umiera w więzieniu. W 1946 roku pożar trawi ponad dwadzieścia pięć tysięcy negatywów pozostawionych w piwnicach domu w Kolonii, ale Sander metodycznie kontynuuje swoją pracę, mimo trudnych warunków. W 1951 jego zdjęcia zostają pokazane na pierwszej powojennej międzynarodowej wystawie Photokina. Rok później do jego drzwi puka sam Edward Steichen, dyrektor oddziału fotografii nowojorskiego Museum of Modern Art. W 1955 roku MoMA pokazuje wybór zdjęć Sandera w ramach kuratorowanej przez Steichena wystawy The Family of Man. Gdy w 1964 roku Sander umiera w Kolonii, jest artystą o międzynarodowej sławie, odznaczonym Krzyżem Zasługi Republiki Federalnej Niemiec, laureatem nagrody Deutsche Gesellschaft für Fotografie. Niedoszły górnik stał się klasykiem fotografii i mistrzem dla przyszłych pokoleń.