Jak zrobiłem to zdjęcie – Maciek Nabrdalik, czyli ludzie, a nie wydarzenia

Od kilku lat powracam na Ukrainę, żeby fotografować ludzi mieszkających na granicy zamkniętej strefy Czarnobyla. Żyją w tych samych domach, w których mieszkali ponad ćwierć wieku temu, gdy doszło do katastrofy w elektrowni. Za daleko od reaktora, by dołączyć do dziesiątków tysięcy poszkodowanych i wysiedlonych, którym przyznano zastępcze mieszkania, grupę inwalidzką i symboliczne odszkodowania. Zdecydowanie za blisko, by uniknąć tragedii. O okolicznościach powstania jednego ze zdjęć, które wykonałem w tamtej okolicy, opowiem w tym artykule.

Rozmowy przy kawie

Wielu fotografów wyjeżdża na materiał ze szczegółową listą ujęć, które zamierzają wykonać. Od razu mają w głowie gotową historię – wystarczy ją zilustrować. Jednak takie podejście oznacza zamknięcie się na niespodzianki i na to, co może nas spotkać na miejscu. Ja nigdy nie działam według takich planów. Wolę być otwarty na rozmowę z człowiekiem, otwarty na okoliczności.

Dawno temu stałem się pasjonatem dobrej kawy – sam jestem baristą i trudno mi się obejść bez przyzwoitego espresso. W 2009 roku – kiedy powstała fotografia, o której opowiadam – nie podróżowałem jeszcze z własnym miniekspresem, więc byłem skazany na to, co znajdę na miejscu. W tym wypadku był to miejscowy sklep spożywczy we wsi Straholesie, w którym poza alkoholem można było kupić gorącą herbatę i kawę, o dziwo, z ekspresu. Dość szybko udało mi się „przeszkolić” przemiłą sprzedawczynię i od tego czasu zatrzymywałem się tam codziennie.

Pewnego dnia stałem na schodach przed sklepem. Obok stał jakiś mężczyzna. Spoglądał na mnie i na mój aparat. Zaczęliśmy rozmawiać. Dziwił się, że go nie zaczepiam i nie namawiam na portret. Opowiadał, że turyści przyjeżdżają tutaj na „nuklearne safari” i fotografują mieszkańców okolicznych wsi jak rzadkie gatunki zwierząt. Często bez słowa. Okazało się, że Aleksiej (bo tak się nazywał) jest samozwańczym grabarzem (na miejscu nie było domu pogrzebowego). Ma klucze do kościoła i w razie czego, z pomocą kilku kolegów, potrafi wszystko załatwić jak należy. Następnego dnia miał pogrzeb, na który mnie zaprosił.

W zupełnie naturalny sposób, bez wcześniejszych uzgodnień Aleksiej stał się moim fixerem, czyli osobą, która niesamowicie ułatwia fotografowi kontakty na miejscu. Cierpliwie słuchał mojej łamanej ruszczyzny, mówił też na tyle wolno, że byłem w stanie go zrozumieć.

Od pogrzebu do pogrzebu

© Maciek Nabrdalik / VII

Na Ukrainie śmierć nie jest tematem tabu. Procesja z otwartą trumną przeszła przez całą wieś. Po pogrzebie zostałem zaproszony na stypę. W pewnym momencie Aleksiej odebrał telefon. Skończył rozmawiać, spojrzał na mnie i powiedział: „Jutro następny”. Okazało się, że zmarła Uljana Prokopowna – licząca sobie 96 lat najstarsza osoba we wsi. Zmartwiła mnie ta wiadomość. Byłem z nią umówiony na wywiad. Bardzo zależało mi, żeby od razu pójść do jej domu. Aleksiej niechętnie wstawał od stołu, ale się zgodził.

Moja niedoszła rozmówczyni zmarła dosłownie przed chwilą – Aleksiej był jedną z pierwszych osób, które się o tym dowiedziały. Na fotografii widać, jak synowa informuje przez telefon rodzinę o śmierci teściowej. Po lewej stronie stoi trumna, dopiero co zbita z surowych desek. We wsi mieszka mnóstwo wdów. U każdej w domu na ścianie wiszą portrety mężów, czasem też nieżyjących synów. Mówią, że ci, którym promieniowanie zaszkodziło, już dawno odeszli z tego świata. Reszta umiera ze starości i z przepicia (według miejscowych samogon jest najlepszym lekarstwem na radiację). To zdjęcie nigdy by nie powstało, gdybym w pośpiechu jeździł w poszukiwaniu zawczasu wymyślonych kadrów.

Realizowany od wielu lat projekt o Czarnobylu jest mi wyjątkowo bliski. Kiedy wydarzyła się katastrofa, miałem zaledwie sześć lat. Moja mama bardzo chciała uchronić nas przed negatywnymi skutkami tej katastrofy. W tamtych czasach nie wiedzieliśmy nawet, czego dokładnie się boimy. Przez ponad dwadzieścia lat tkwiła we mnie olbrzymia ciekawość tego zagrożenia. Kiedy miałem pojechać w tamte rejony Ukrainy, nie chciałem niepokoić tym planem mamy. Gdy podczas tej pierwszej wyprawy przyjechała do Warszawy opiekować się naszym psem, wpadł jej w ręce egzemplarz branżowego miesięcznika z wywiadem ze mną. Mówiłem w nim o planach wyjazdu do Czarnobyla… Na szczęście ja już byłem na miejscu. Czarnobyl wciągnął mnie na dobre.