Jak zrobiłem to zdjęcie – Krzysztof Miękus, czyli o tym, jak zostałem Niemcem (który przegrywa z Brazylią)

Tego dnia Niemcy przegrały z Brazylią w finale Mistrzostw Świata. I to była dobra wiadomość. Nie dlatego, że jakoś szczególnie na tę porażkę liczyłem, ale dlatego, że od niej zależało moje życie. No, może nie całe życie, ale przynajmniej godność i cielesna nienaruszalność.

Latem 2002 roku pracowałem z historykiem i dziennikarzem Adamem Leszczyńskim nad materiałem do książki Naznaczeni – Afryka i AIDS. Badaliśmy nie tyle oblicze samej choroby, ile kontekst ekonomiczny, kulturowy i społeczny epidemii wywołanej wirusem HIV na kontynencie afrykańskim. Spora część naszej pracy przypadła na Nairobi. Kenijska metropolia wyglądała w owym czasie jak scenografia do postapokaliptycznego science fiction.

Czuliśmy się trochę, jakbyśmy trafili na plan Łowcy androidów. Nocą na opustoszałych ulicach płonęły olbrzymie metalowe kosze ze śmieciami, przy których grzali się bezdomni. W wejściach do kamienic przysypiali uzbrojeni w karabiny ochroniarze, a w obskurnych, śmierdzących i zatłoczonych spelunkach kwitło życie towarzyskie tak intensywne, jakby o świcie miał się skończyć świat. Wszystko z wyjątkiem alkoholu i seksu było drogie i trudno osiągalne. Alkohol i seks władały więc nocą – jedno i drugie było tanie, dostępne wszędzie od ręki i konsumowane bez opamiętania.

Dzień był przeciwieństwem nocy. Ulice tętniły życiem, tysiące samochodów wzniecały tumany kurzu. Sklepy, biura, fast foody, uliczni sprzedawcy gazet, rozkręcone do granic wytrzymałości głośniki basowe w autobusach i mikrobusach – wszystko świadczyło o witalności miasta. Przez tę kakofonię przebijał tu i ówdzie charyzmatyczny zaśpiew kaznodziejów. Obiecywali spotkanie z Bogiem, uzdrowienie i szczęście. Wszyscy nieodmiennie przestrzegali przed seksem i alkoholem. I tylko jedno łączyło dzień z nocą: smętnie snujące się niczym zombie grupy bezdomnych dzieciaków naćpanych klejem. Były wszędzie i o każdej porze. Czasami wyciągały maczetę i żądały pieniędzy, ale były tyleż nieobliczalne, co bezbronne i całkowicie zagubione. Udawało im się nawiązać jakiś kontakt z rzeczywistością jedynie na widok telewizorów w witrynach sklepów z AGD. Zwłaszcza jeśli wszystkie telewizory transmitowały akurat jakiś mecz.

Wszyscy mężczyźni idą do kina

Był 30 czerwca 2002 roku, kiedy pojechaliśmy z Adamem do slumsu Kibera. Mieliśmy spotkanie z jedną z organizacji pozarządowych pomagających chorym na AIDS, których nie stać na leczenie. O Kiberze krążyły i nadal krążą legendy. Mówiono, że to największy slums w Afryce, że mieszka tam na kilku kilometrach kwadratowych pół miliona, a może nawet milion osób. Rzeczywistość, choć ponura, nie jest tak czarna: prawdopodobnie przebywa tam na stałe poniżej 200 tys. ludzi, ale faktycznie większość żyje w absolutnie przerażających warunkach. Przeludnieniu i ściskowi towarzyszy całkowity brak jakiejkolwiek infrastruktury – elektryczności, dostępu do wody czy kanalizacji. Do niedawna (gdy powstało kilka toalet publicznych) standardem w Kiberze była „latająca toaleta”, która polegała na tym, że jak kogoś przycisnęła potrzeba, to załatwiał się do torebki foliowej, po czym torebkę wyrzucał w dowolnym kierunku, tak daleko, jak tylko potrafił. Z dużym prawdopodobieństwem trafiał w jakiś dach, ale często takie „bomby” z odchodami lądowały na ulicy, na kimś lub wręcz wpadały komuś przez okno, wprost do sypialni lub prowizorycznej kuchni. Przez Kiberę przebiega też najsłynniejsza kenijska linia kolejowa, czyli powstała na początku XX wieku, kosztem życia 2,5 tys. robotników, linia łącząca Mombasę z Jeziorem Wiktorii.

(Fotografowie i filmowcy bardzo lubią robić zdjęcia przy tych torach. Jest trochę przestrzeni, są linie prowadzące w dal, jest skarpa, a na skarpie lepianki. I są śmieci. Kwintesencja slumsu plus tory. Doskonałe miejsce na efektowne zdjęcie. A co najważniejsze, miejsce to znajduje się przy samym wejściu do slumsu, więc nie trzeba zapuszczać się dalej, gdzie ponoć jest tak niebezpiecznie. Uwaga na marginesie: nie polecam włażenia do slumsów jeśli się nie ma dobrego powodu – mieszkańców obecność fotografa krępuje, nierzadko czują się przez niego urażeni).

Tego dnia w Kiberze panował wyjątkowy spokój. Ulicami nie przebiegali tragarze obładowani tobołami, chłopcy nie kopali piłki pomiędzy lepiankami, starcy nie przesiadywali pod sklepami. Wszyscy cisnęli się do pojedynczych domów. Nad drzwiami tych domów nieodmiennie widniał napis Cinema. Kina były w istocie domami, których właściciele mieli telewizor i dostęp do prądu. Mieli też magnetowidy oraz kasety z filmami karate albo nigeryjskimi melodramatami, ale tego dnia nikt takiego repertuaru nie potrzebował. Bo tego dnia Brazylia grała z Niemcami w finale Mistrzostw Świata w Jokohamie. Za wstęp do przybytków z telewizorem trzeba było w Kiberze płacić. Niedużo, ale nie wszystkich na to było stać. Jeden chłopak wpadł na pomysł, jak obejść tę niedogodność i to obejść dosłownie – zakradł się na tyły „kina” i wydrążył palcem dziurę w ścianie. Dzięki temu mógł obejrzeć mecz.

Jak to jest być Niemcem

Prawdę mówiąc, nie pojęliśmy od razu, co tak mieszkańców Kibery przyciąga tego dnia do telewizorów. Żaden z nas nie jest fanem piłki nożnej. To nawet bardzo delikatnie powiedziane. W życiu obejrzałem dwa, może trzy mecze – wszystkie pod przymusem towarzyskim. Nie wiem, kto grał z kim, o co i kto wygrał. Nie muszę dodawać, że Mistrzostwa Świata w 2002 roku nie podniecały mnie zanadto. Adama również. Więc dopóki nie zaczęły się dziać na ulicach Nairobi dziwne rzeczy, udawało nam się żyć w błogiej nieświadomości, że gdzieś tam ktoś z kimś o coś gra. A dziwne rzeczy zaczęły się dziać, gdy tylko wysiedliśmy z mikrobusu, który nas przewiózł z Kibery do centrum Nairobi. Zmierzch jeszcze nie zapadł, ale atmosfera była ewidentnie imprezowa. Szliśmy środkiem ulic, z których w tajemniczy sposób poznikały wszystkie samochody. Ludzie kłębili się w barach, kawiarniach, fast foodach, sklepach z AGD – gdzie tylko były telewizory. Gdy widzieli nas przechodzących ulicą, niektórzy wybiegali z miną zdradzającą najwyższy stopień zadowolenia i krzyczeli: „biali przerżnęli!”. No tak. Stało się jasne, że dla mieszkańców większości afrykańskich miast tego dnia wszyscy biali byli Niemcami, a wszyscy czarni Brazylijczykami. Dobrze zatem, że wynik był, jaki był, bo wolałbym nie być w Nairobi Niemcem, który wygrywa mundial.

Cała ta historia miała dla mnie jeden morał. Banalny, bo banalny, ale przynajmniej przydatny i ratujący życie: na piłce nożnej nie trzeba się znać, ale gdy się jest fotoreporterem, należy przynajmniej znać kalendarz ważniejszych rozgrywek światowych i lokalnych. Nigdy nie wiadomo, kiedy taka wiedza może się przydać.