Jak zrobiłem to zdjęcie – Filip Springer, czyli o architekturze w pierwszej osobie

Kontekst historyczno-architektoniczny

Osiedle Przyczółek Grochowski zostało zaprojektowane przez małżeństwo, Oskara Hansena i Zofię Garlińską-Hansen. Powstało na przełomie lat 60. i 70., a projekt był szeroko opisywany w wielu światowych publikacjach architektonicznych. Oparte na komunikacji i założeniu przenikania się przestrzeni miało stanowić swoistą formę otwartą (tak zresztą nazwali swoją koncepcję Hansenowie, kiedy ogłosili ją pod koniec lat 50.). Klatki schodowe, galerie i korytarze miały być połączone w jeden długi ciąg komunikacyjny, tak by osiedle tworzyło jedną całość. Do mieszkań wchodzi się z zewnętrznych galerii, a nie z klatek schodowych. Przyczółek to długi na niemal dwa kilometry blok złamany w 22 miejscach, mający od 4 do 7 pięter wysokości. Mieszka w nim aż 7 tysięcy osób.

Z jednej strony jest to ucieleśnienie teorii formy otwartej. Teoria ta głosiła konieczność dostosowywania się architektury do człowieka, a nie odwrotnie, brak kogoś takiego jak „typowy obywatel” oraz udział człowieka w kształtowaniu otaczającej go rzeczywistości. Jednak z drugiej strony, tak zdecydowany i charakterystyczny projekt i pomysł na organizację życia nie do końca się sprawdził ze względu na przywiązanie człowieka do prywatności i pewnych dających poczucie bezpieczeństwa ograniczeń.

Co ciekawe – jeden z podstawowych i najbardziej charakterystycznych aspektów Przyczółka Grochowskiego, czyli pełna łączność komunikacyjna między wszystkimi blokami składowymi, wynikał z dostosowania się projektantów do ówczesnych realiów. Nie było mowy o tym, żeby każdy blok miał swoją windę, więc to właśnie aby umożliwić wjazd na piętro każdemu, całość połączono systemem korytarzy i zewnętrznych galerii.

Zacząłem fotografować Przyczółek Grochowski w 2009 roku. Interesował mnie oczywiście ze względu na moje architektoniczne zainteresowania i książkę Źle urodzone. Chciałem jednak uniknąć ujęć opisowych, pokazujących strukturę osiedla, bo nie na tym mi zależy w fotografii architektury. Takie fotografie są oczywiście potrzebne (i zostały w książce wykorzystane), ale służą zupełnie innym celom niż te, które sobie postawiłem.

Zacznijmy od tego, że na tym zdjęciu de facto nie widać samego osiedla – nie widać charakterystycznego kształtu, który jest jego wyróżniającą cechą, definiującą m.in. sposób poruszania się po okolicy. Fotografię tę wykonałem na samej granicy osiedla (ja już stałem poza nią), na terenach rekreacyjnych. Posłużyłem się metaforą, którą cenię bardziej niż opisową dosłowność.

Kiedy podczas kolejnego spaceru po okolicy zauważyłem dwójkę dzieci, bawiących się na skraju osiedla w telefoniczną rozmowę realizowaną bez telefonu, lecz z wykorzystaniem balustrady schodów jako medium komunikacji, uznałem, że to idealna metafora ogromnego przedsięwzięcia, jakim jest Przyczółek Grochowski. Szlachetna, beztroska i szalona, a zarazem skazana na niepowodzenie próba komunikacji międzyludzkiej.

Wykonałem pięć zdjęć – niemal identycznych, a powstałych przede wszystkim dlatego, że pracowałem na filmie (negatyw Fuji Pro 400 załadowany do średnioformatowego Pentaxa 67) i wolałem się zabezpieczyć na wypadek niewłaściwie ustawionej ostrości (była zima, parowały mi okulary) lub źle dobranych parametrów ekspozycji. Prezentowane ujęcie to ostatni kadr, który naświetliłem – wiedziałem, że mam już to, o co mi chodziło.