Fotografia czarno-biała
Edycja 4 - Lekcja 5
Dowiedz się, co i jak fotografować w czerni i bieli
Dość często odwołujemy się w lekcjach do przeszłości, zwracając uwagę na wygodę fotografii cyfrowej i bariery, które utrudniały życie fotoamatorom w czasach, kiedy nie było wyboru i trzeba było robić zdjęcia na kliszy. Nie chodzi o przypominanie młodym, jak to starzy mieli trudno. Chodzi o to, żeby podkreślić, że dziś znakomita większość decyzji podejmowanych przez fotografa to decyzje artystyczne niezwiązane z ograniczeniami sprzętowymi (poza oczywistym bólem istnienia wynikającym z braku funduszy na najnowszą lustrzankę pełnoklatkową).
Po co w ogóle czerń i biel?
Fotografia to dziedzina uzależniona od techniki – fotograf może zrobić tylko to, na co pozwolą możliwości urządzeń, którymi się posługuje. Bardzo dawno temu nie miał wyboru, bo istniała wyłącznie fotografia czarno-biała. Potem przez jakiś czas – ze względu na techniczne wymogi obróbki kolorowych negatywów i slajdów – tylko czerń i biel dawały fotografowi pełną kontrolę nad rezultatami (mógł sam zająć się wywołaniem i powielaniem zdjęć). Dziś jest to już przede wszystkim wolny wybór artystyczny. Fotografię czarno-białą można traktować jak rysunek węglem lub grafikę – nie tyle wierne opisywanie rzeczywistości, ile opowiadanie o swoim spojrzeniu na świat (oczywiście kolorem również jest to możliwe, ale znacznie trudniej uciec od bezpośrednich związków z tym, co widzimy gołym okiem). Czerń i biel wprowadza też atmosferę retro, sugeruje oddalenie w czasie, przeszłość.
Różnice w stosunku do koloru
W fotografii czarno-białej działamy nie kolorem, lecz plamą szarości, jasnością. Dlatego jeszcze większe niż zazwyczaj znaczenie zyskuje tonalność, kontrast, faktura, linia. Fotografia czarno-biała wymusza większą kreatywność, ponieważ oznacza większe oderwanie od rzeczywistości niż kolor. Tworzymy obrazy mniej przedstawiające, bardziej abstrakcyjne – ze względu na brak koloru właśnie. Widz automatycznie zakłada, że ogląda płaski przedmiot (fotografię), a nie wierne oddanie uwiecznionej na zdjęciu sytuacji/sceny.
Co fotografować
Wszystko! To oczywiście prawda, ale są sytuacje, w których wybór konwencji czarno-białej wręcz sam się narzuca. Na przykład podczas fotografowania szarzyzny, czyli tego, co po odjęciu kolorów nie straci wyrazu, atrakcyjności (choćby krajobrazy o jednolitej tonalności oświetlone rozproszonym światłem nieba szczelnie zasnutego białymi chmurami), a może nawet zyska, zwłaszcza jeśli barwy są nijakie. Czerń i biel sprawdzi się również wtedy, kiedy nie mamy pełnej kontroli nad wyglądem tego, co fotografujemy (np. ciekawe ujęcie psują akcenty kolorystyczne w tle czy gdziekolwiek indziej, zaburzające odbiór zdjęcia).
Kontrastowa czerń i biel idealnie sprawdza się, kiedy chcemy nadać fotografowanej scenie/osobie nieco surowości charakteru – dodajmy do tego mocne boczne oświetlenie i efekt gwarantowany, twardziel z gangsterskiego filmu lub postindustrialny krajobraz jak malowany. Z kolei bardzo niski kontrast, sprowadzający tonalność fotografii do bardzo zawężonej palety szarości, pasuje do miękkich i delikatnych portretów dzieci lub młodych kobiet. Szarości pozwalają uniknąć kłopotów z retuszem kolorystyki cery, łatwiej też zapanować nad modelunkiem twarzy.
W fotografii czarno-białej działamy nie kolorem, lecz plamą szarości, jasnością. Dlatego jeszcze większe niż zazwyczaj znaczenie zyskuje tonalność, kontrast, faktura, linia. Fotografia czarno-biała wymusza większą kreatywność, ponieważ oznacza większe oderwanie od rzeczywistości niż kolor. Tworzymy obrazy mniej przedstawiające, bardziej abstrakcyjne – ze względu na brak koloru właśnie. Widz automatycznie zakłada, że ogląda płaski przedmiot (fotografię), a nie wierne oddanie uwiecznionej na zdjęciu sytuacji/sceny.
W trakcie fotografowania
Kluczowe jest nastawienie – nie jesteśmy już tak ograniczeni jak w czasach przymusowego fotografowania na kliszy, bo wiele decyzji możemy podjąć podczas obróbki zdjęć w komputerze. Jednak i tak podczas fotografowania warto pracować z nastawieniem, że ostateczny obraz będzie czarno-biały lub monochromatyczny. Inaczej się „myśli” w czerni i bieli, a inaczej w kolorze.
Szukamy klarownych kompozycji, linii prowadzących wzrok widza po obrazie, ponieważ fotografia czarno-biała to przede wszystkim prostota (w każdym razie w wymiarze amatorskim). Staramy się nie przywiązywać do akcentów kolorystycznych, które zazwyczaj znikają po konwersji do czerni i bieli (choć nie zawsze – o tym za moment), uważnie obserwujemy odległe tło, które na zdjęciach czarno-białych znacznie bardziej rzuca się w oczy niż na kolorowych (chyba że jest w nim jakiś kontrastowy kolor), ponieważ obraz jest nieco bardziej spłaszczony.
Po zrobieniu zdjęć
Jeśli nie decydujemy się na pracę na czarno-białej kliszy, etap obróbki komputerowej nabiera dużej wagi, ponieważ jest odpowiedzialny za wiele decyzji, które w przeszłości podejmowalibyśmy jeszcze przed naciśnięciem spustu migawki. Skoro mamy do dyspozycji obraz kolorowy, możemy odtworzyć działanie dowolnego filtra barwnego stosowanego kiedyś w fotografii czarno-białej. To duża wygoda, choć tradycyjnie im więcej możliwości, tym trudniej dokonać wyboru – jeśli wybraliśmy przed wykonaniem zdjęcia, fotografując na kliszy, ten etap mamy szybko za sobą.
Filtry optyczne do fotografii czarno-białej rozjaśniają elementy obrazu o barwie takiej jak użyty w nich element optyczny, przyciemniając kolor dopełniający. Dlatego np. wśród pejzażystów najpopularniejsze są filtry żółte, pomarańczowe i czerwone, które stosuje się do przyciemniania nieba. Żółty filtr przyciemnia błękit nieba delikatnie, pomarańczowy mocniej, a czerwony potrafi doprowadzić je do czerni (daje efekt groźnego burzowego nieba lub nawet księżycowej nocy). Z kolei filtr zielony przydaje się w fotografii krajobrazowej, ponieważ rozjaśnia nieco zieleń liści i trawy, wprowadzając zróżnicowanie tonalne w obszarach o tym kolorze (w przeciwnym razie na czarno-białej fotografii zamieniłyby się one w jednorodną szarą plamę). Jednocześnie filtr zielony delikatnie przyciemnia niebo, na co żaden pejzażysta nie będzie narzekał. Filtry lub ich symulacje pomogą odtworzyć w czerni i bieli niektóre cechy obrazu kolorowego, np. rozjaśniając lub przyciemniając elementy o danej barwie, stanowiące akcent kolorystyczny fotografowanej sceny. Efekty nie będą tak mocne i czytelne jak w kolorze, ale zawsze coś
Podstawą obróbki fotografii czarno-białych jest oczywiście standardowe doświetlanie lub wyciemnianie wybranych fragmentów kadru – albo w celu dostosowania obrazu na zdjęciu do tego, jak widzi scenę ludzkie oko (np. automatycznie wyrównując różnice jasności), albo w celach artystycznych, a najczęściej z obu powodów naraz. W zależności od programu, w którym pracujemy, możemy dokonać tych korekt na różne sposoby – w Photoshopie zadziałamy na warstwach i z maskami, w Lightroomie skorzystamy z masek lub innych narzędzi retuszerskich (szczerze polecam ten program, ponieważ jest on bardzo „fotograficzny” zarówno jeśli chodzi o zestaw narzędzi, jak i sposób pracy). Na początek zabawy z czernią i bielą polecam wypróbowanie presetów oferowanych przez daną aplikację. Oczywiście nie chodzi o całkowite zdanie się na gust i pomysły twórców oprogramowania, lecz o wybadanie, jak drastycznie mogą się różnić zdjęcia w zależności od strategii wybranej w postedycji.
Znacznie subtelniejszym działaniem jest symulacja efektów osiąganych w przeszłości dzięki wyborowi konkretnego modelu kliszy. Każdy materiał światłoczuły różnych producentów ma inną charakterystykę – wielkość ziarna, kształt ziarna, sposób rozmieszczenia go na obrazie, ostrość, kontrast, wrażliwość na długie naświetlanie czy forsowne wywoływanie. Wszystkie te aspekty przekładają się na końcowe rezultaty i wygląd fotografii. Niektóre programy graficzne pozwalają na łatwy wybór zestawów ustawień odwzorowujących najpopularniejsze filmy czarno-białe. Wszystkie te aspekty możemy oczywiście dowolnie regulować osobno, dokonując całkowicie samodzielnej obróbki bez korzystania z gotowych ustawień.
Niniejsza lekcja to ledwie wstęp, przedsmak bogactwa możliwości fotografii czarno-białej, zasygnalizowany jedynie jako zachęta do dalszej eksploracji. Mamy nadzieję, że tekst w połączeniu z otwierającym lekcję filmem z udziałem Anity Andrzejewskiej zainspiruje was do wyznaczenia sobie swojej własnej, czarno-białej fotograficznej ścieżki.
Polecamy wideoporadnik Krystiana Bielatowicza zatytułowany „Edycja zdjęć – fotografia czarno-biała”.
Wskazówki dotyczące fotografii czarno-białej znajdziesz też w siódmej lekcji pierwszej edycji naszej akcji.
Jeśli interesuje cię tradycyjny warsztat fotografa zajmującego się fotografią czarno-białą, polecamy cykl wideoporadników Anity Andrzejewskiej zatytułowany „Ciemnia fotograficzna”: część 1, część 2 i część 3.
Ta sama fotografka w cyklu „Jak zrobiłem to zdjęcie” opowiedziała nam też o kulisach powstania pewnego swojego zdjęcia, szczegółowo omawiając zarówno jego aspekty techniczne, jak i artystyczne – czytaj.
Praca domowa
Przygotuj jak najlepsze zdjęcie czarno-białe, stosując kreatywnie obróbkę komputerową odtwarzającą efekty osiągane tradycyjnymi technikami (np. użycie kolorowych filtrów optycznych lub mocne wysłanianie wybranych fragmentów kadru w ciemni). Czekamy na zestawy pojedynczych zdjęć różnych uczniów.
Przyjmowanie zdjęć zakończono 24.02.2016 r.
Słowniczek terminów użytych w artykule
Filtr optyczny – najczęściej wkręcana w gwint przed przednią soczewką obiektywu nasadka z elementem optycznym przepuszczający tylko określony rodzaj światła, zmieniająca wygląd obrazu rejestrowanego na materiale światłoczułym.
Tonalność obrazu – w fotografii czarno-białej to czerń, biel i wszystkie odcienie szarości pomiędzy nimi. W ten sposób określa się też ogólną jasność obrazu – przewagę tonów jasnych lub ciemnych.
Wywoływanie forsowne – stosowany w srebrowej fotografii czarno-białej sposób wywoływania polegający na zmianie czasu lub temperatury obróbki materiału światłoczułego ze względu na naświetlenie go niezgodnie z jego czułością nominalną, np. na ISO 800, podczas gdy klisza ma czułość ISO 400. Obróbka forsowna mająca na celu zwiększenie czułości materiału skutkuje powiększeniem ziarna i podwyższeniem kontrastu obrazu, co jest często wykorzystywane jako środek artystyczny.
Ziarno – określenie pochodzące z czasów fotografii analogowej, w której oznaczało, że zdjęcie składa się z bardziej lub mniej widocznych kropek/ziaren (halogenków srebra będących czułymi na światło składnikami kliszy fotograficznej). Im wyższa czułość filmu na światło, tym większe i bardziej wyraźne kropki. Powiększenie ziarna skutkuje obniżeniem rozdzielczości obrazu, rozumianej jako zdolność do rejestracji szczegółów.
