Jak zrobiłem to zdjęcie – Krzysztof Gierałtowski, czyli zawsze może być lepiej albo co najmniej inaczej

Wstęp

Polska przyroda to fascynująca i piękna księga, której kilka kart przyciąga mnie rokrocznie jak magnes. Dotyczy to między innymi pewnej, na pierwszy rzut oka niepozornej, grupki ptaków zwanych rybitwami. W naszym kraju żyje ich sześć gatunków. Nie wywołują u potencjalnego obserwatora należnego zainteresowania. A powinny. Stoją za tym dwie przyczyny. Pierwsza to fakt, że nie rzucają się w oczy, są niewielkie i niestety należą do nielicznych czy wręcz skrajnie nielicznych. Druga przyczyna jest bardziej nietypowa – rybitwy są mylone z mewami. Te zaś, jako liczne, hałaśliwe i bytujące na wysypiskach ludzkich odpadów, nie wywołują skojarzeń z majestatem dzikiej przyrody. Rybitwy natomiast są jego uosobieniem, i to w pełnej wdzięku formie.

Jestem portrecistą, dlatego zarówno z zamiłowania, jak i zawodowo kolekcjonuję ludzi. Staram się fotografować indywidualności, które w Polsce obrodziły - niekoniecznie takie, z którymi się zgadzam, ale niemal zawsze to ludzie, którzy czegoś dokonali. Zawsze staram się przedstawić ich portrety zgodne z moim wyobrażeniem o tej osobie. Nawet podczas pracy na zlecenie nie kieruję się zasadą, że „klient ma zawsze rację”. Nie jestem stały w uczuciach i nierzadko zmieniam koncepcję, wybierając na wystawy i do albumów różne wersje skończonych - zdawałoby się - portretów. O kilku takich przykładach opowiem dziś więcej.

Książka, którą właśnie przygotowuję dla wydawnictwa słowo/obraz terytoria, nosi przewrotny podtytuł Portret bez twarzy i ma być spojrzeniem na moją twórczość m.in. przez pryzmat strategii fotograficznych - zarówno jeśli chodzi o pracę z modelem, własną wyobraźnią, jak i późniejsze - zdawałoby się mniej kluczowe - etapy związane z edycją i obróbką obrazu. Książka ta opowie i pokaże zdjęciami moją trwającą od lat ucieczkę od portretu antropometrycznego i psychologicznego na rzecz niekompletnego, przesłoniętego, pociętego, utopionego w czerniach, a nawet prezentującego tylko sylwetkę albo ręce portretowanego.

Książkę Portret bez twarzy kończy rozdział „Zmiany”. Pokażę w nim kilkanaście moich znanych portretów, które z biegiem lat przechodziły dość poważne, nomen omen, zmiany. To z tego rozdziału pochodzą omówione niżej obrazy.

Ważyk w piekle

W połowie lat 70. portretowałem Adama Ważyka - poetę awangardowego, którego zgubiła sympatia do komunizmu. Nie odkupił win nawet wydanym w latach 50. Poematem dla dorosłych, w którym zdecydowanie krytykował komunizm na przykładzie budowy Nowej Huty. W ten sposób na własne życzenie wykluczył się z układu władzy. Z jednej strony, ciągnęły się za nim lwowskie przewiny wojenne i łódzkie rządy powojenne, których wiele osób nigdy mu nie wybaczyło. Z drugiej strony, Poematem... naraził się władzy i partii. Ważyk interesował mnie jako człowiek odrzucony przez wszystkich, wyalienowany - niejako strącony do czyśćca. Wyobraziłem go sobie w piekle odtrącenia i postanowiłem w taki sposób pokazać na fotografii.

Zacząłem od zwykłego portretu w jego mieszkaniu - stanowi on podstawę późniejszych modyfikacji. Następnie wyciąłem Ważyka z odbitki (właśnie tak - wyciąłem nożyczkami do paznokci, nie stosowaliśmy wtedy komputerów) i zreprodukowałem kolejną odbitkę. W ten sposób uzyskałem postać poety na jednorodnym białym tle. Niezadowolony z białego tła próbowałem zaświetlać odbitkę w kuwecie z wywoływaczem. Jedna z powstałych w ten sposób odbitek trafiła do wydanego w 1998 roku przez WAiF albumu Krzysztof Gierałtowski. Portrety. Jednak wciąż nie byłem usatysfakcjonowany stopniem „piekielności” tego obrazu. Dlatego próbowałem dalej. Podczas przygotowywania materiału na wystawę Obraz jako znak (2005 r.) wpadłem na jeszcze jeden pomysł. Otóż naświetloną i wywołaną (ale nieutrwaloną!) odbitkę osuszałem w ciemni, a następnie za pomocą kroplomierzy spryskiwałem w różnych miejscach niewielkimi ilościami wywoływacza i błyskałem światłem. Była to dość precyzyjna robota i nie skończyło się na jednej próbie, ale w końcu udało mi się osiągnąć pożądany efekt. Miałem portret przedstawiający Adama Ważyka w piekle odrzucenia i zapomnienia.

Trzy oblicza Karskiego

Mój portret Jana Karskiego, świadka Holokaustu, miał aż trzy całkowicie różne wcielenia i każde z nich było prezentowane szerokiej publiczności (w różnej formie: na wystawach, w albumach). Pierwsza wersja wydawała się oczywistym wyborem - ukazuje Karskiego naznaczonego łuną Holokaustu. Pokazałem ten obraz w Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku w 1999 r. na wystawie zatytułowanej Próby w kolorze.

Drugie zdjęcie - a wszystkie negatywy pochodzą z tej samej sesji - ukazuje Karskiego w zupełnie inny sposób. Tym razem nie skupiam się na człowieku postrzeganym przez pryzmat okoliczności, jego losów, lecz kreuję jego wizerunek zgodnie ze swoim wyobrażeniem o tym, jaką jest osobą. W tej wersji pokazałem Karskiego jako dystyngowanego dżentelmena patrzącego w dal nad naszymi głowami, człowieka zajętego sprawami wagi światowej, męża stanu spoglądającego ponad sprawami dnia codziennego.

Trzeci portret przygotowałem już po śmierci Karskiego. Celowo wybrałem ujęcie jakby nieudane, godne odrzucenia, z przymykającymi się oczyma. Chodziło mi o osiągnięcie efektu swoistej maski pośmiertnej, która choć w części odda ogrom tego, co ten człowiek przeżył.